Hermann Hesse, Gra szklanych paciorków (niem: Das Glassperlenspiel), tłum. Maria Kurecka, Wyd. gazety codziennej Dziennik (wówczas): Ringer Axel Springer Polska, Warszawa, 2007.
To opus magnum literackiego noblisty wydane w 1943 roku poza ojczyzną stanowi swoisty wykład podsumowujący jego twórczość. Pisarz wraca do dyskusji, którą prowadził we wcześniejszych powieściach i zwraca uwagę na to, co najważniejsze.
Akcja powieści toczy się głównie w Kastalii, wydzielonej części jednego z państw, w której powołano do życia instytucje naukowe. W nich w reżimie zakonnym naukowcy mogą się oddawać studiom na wybrane przez siebie tematy i do woli zaspokajać swoje intelektualne potrzeby. Tym samym ludzie ci, wyłącznie mężczyźni, żyją w całkowitym oderwaniu od świata zewnętrznego. Reguła zakonna nie pozwalała im na długotrwałe przebywanie na zewnątrz Kastalii, z drugiej strony uwalnia ich od codziennych trosk. Mogą się skupić na swoim rozwoju, a materialna część życia z wiktem i opierunkiem została im dana. Spokojny byt w odizolowaniu od problemów odpłacają, kształcąc nauczycieli różnych szczebli, którzy następnie pracują w systemie szkolnictwa państwa, które Kastalię powołało do życia i utrzymuje.
Najwyższym poziomem wtajemniczenia intelektualnego jest tytułowa gra. Jej reguły nigdzie nie zostały precyzyjnie wyjaśnione. Jeden fundamentalny fakt jednak nie pozostawia wątpliwości. To aktywność stanowiąca syntezę wiedzy i doświadczenia, czerpiąca z różnych dziedzin, tak precyzyjna jak matematyka i tak piękna jak muzyka pojawiająca się na pięciolinii piórem najznamienitszych kompozytorów, z której się owa zabawa wywodzi.
W takich okolicznościach pojawia się na kartach powieści Józef Knecht, główna jej postać. Skromny uczeń o piorunujących możliwościach umysłu szybko zyskuje uznanie zwierzchników, by ku swojemu zaskoczeniu otrzymać nominację na Mistrza Gry Szklanych Paciorków, a więc zarządzać najbardziej elitarnym kastalijskim obszarem.
[Gra szklanych paciorków] to propozycja dla smakoszy wyrafinowanego słowa, ale zarazem czytelników cierpliwych, doceniających dogłębną analizę aż do wywrócenia materii na lewą stronę.
Na kolejnych stronach powieści pisarz prowadzi rozważania o tym, co uważa za wartościowe w życiu człowieka. Aby to uzyskać, zderza ze sobą dwie rzeczywistości: beztroskie oddawanie się rozkoszom intelektualnym przy silnym zredukowaniu innych aspektów egzystencji, co wprost przypomina syndrom złotej klatki, a po przeciwnej stronie stawia życie pełne trosk i codziennych problemów do rozwiązania, które jednak pozwala na dowolne jego kształtowanie ograniczone jedynie możliwościami człowieka (porównaj z: James Hilton, Zaginiony horyzont). Zagadnienie to Hesse rozstrzygał już wcześniej w powieści Narcyz i Złotousty, w opozycji przedstawiając odmienne od siebie postawy tytułowych postaci. W Grze szklanych paciorków owo rozdarcie wyraźnie zostaje pokazane w postaci Designorego, najważniejszego moim zdaniem drugoplanowego bohatera. Ów patrycjusz rozumiał wzajemne uzupełnianie się obydwu rzeczywistości i dlatego nie potrafił wybrać. Definitywnej odpowiedzi można się jednak dopatrywać w najważniejszej decyzji podjętej przez główną postać, Józefa Knechta, która zaważyła na jego dalszym losie. On sam zresztą, to postać symboliczna. Der Knecht w języku niemieckim oznacza pachołka lub parobka, ale w sensie ogólniejszym osobę, która służy i pomaga innym. Taką właśnie postawę przyjął główny bohater. Realizowanie idei, w którą wierzył, traktował z całkowitym poświęceniem i oddaniem. Tym obowiązkom podporządkował wszystkie swoje służbowe i prywatne decyzje.
Warto zwrócić uwagę na konstrukcję utworu. Jego zasadniczą część stanowi biografia głównego bohatera. Zostaje ona uzupełniona o pisma przez niego pozostawione: wiersze i opowiadania o symbolice porównywalnej z główną częścią utworu i znakomicie je uzupełniające.
W powieści Gra szklanych paciorków Hermann Hesse przedstawia podsumowanie swojej życiowej filozofii, którą w różnej formie i treści przedstawiał we wcześniejszej twórczości. To propozycja dla smakoszy wyrafinowanego słowa, ale zarazem czytelników cierpliwych, doceniających dogłębną analizę aż do wywrócenia materii na lewą stronę.
Przeczytaj też o innych utworach Hermanna Hessego: 1. Wilk stepowy, 2. Podróże senne, 3. Siddhartha, 4. Peter Camenzind, 5. Demian, 6. Klein i Wagner. Ostatnie lato Klingsora, 7. Podróz na Wschód, a także subiektywne podsumowanie jego twórczości.
Zdjęcie: Junipero Verbeke na Unsplash.