Pavol Rankov, Zdarzyło się pierwszego września [albo kiedy indziej] (słow.: Stalo sa prvého septembra (alebo inokedy)), tłum. Tomasz Grabiński, Wydawnictwo Książkowe Klimaty, Wrocław, 2014.
Przyjaźń z Historią w tle. W Zdarzyło się pierwszego września Pavol Rankov sprawnym piórem pokazuje, jak polityka burzy poukładane człowiecze życie.
Autor umieścił fabułę powieści w słowackim miasteczku Levice, swoistym tyglu kulturowym, gdzie obok Słowaków mieszkali Węgrzy, Czesi, Niemcy, Cyganie, Bułgarzy i Żydzi. Symboliczną datą 1 września Rankov prowadzi czytelników przez kolejne trzydzieści lat życia trójki przyjaciół: Czecha Honzy, Węgra Petra i Żyda Gabriela. W tle ponuro mruczy polityka, począwszy od zajęcia Czechosłowacji przez Trzecią Rzeszę w 1938 r., poprzez II Wojnę Światową, wczesne lata reżimu komunistycznego aż do Praskiej Wiosny.
Zwroty w życiu głównych bohaterów stanowią ilustrację zjawisk społecznych będących skutkami kolejnych wydarzeń historycznych. Konieczność przeżycia w skrajnie trudnych warunkach, ucieczka przed umiejętnie podsycanym przez najeźdźców nacjonalizmem, ogromne nadzieje związane z nadejściem nowych czasów i jeszcze większy zawód, gdy okazuje się, że nie ma komunizmu z ludzką twarzą oraz że piękne słowa propagandy kryją w tle represje, a poświęcenie i walka przeciw okupantowi w czasie wojny w oczach nowej władzy staje się brzemieniem, silnie kształtują ich poglądy. Trudno wówczas nie zauważyć analogii do głośnego pytania bohaterów Księgi szeptów (recenzja znajduje się tutaj), którzy z nastaniem nowych władz pytają „Co teraz będzie?”, a odpowiedzią są aresztowania, przymusowa kolektywizacja i całe zło, jakie przyniosły czasy stalinowskie.
Zwroty w życiu głównych bohaterów stanowią ilustrację zjawisk społecznych będących skutkami kolejnych wydarzeń historycznych.
Zdarzyło się pierwszego września została napisana prostym piórem. Próżno szukać
w powieści barwnego języka i wyszukanego stylu pieszczącego intelektualnie czytelnicze podniebienie. W zamian otrzymujemy pozbawiony komentarza opis wydarzeń, a Rankov pozwala każdemu z nas na swój sposób zmierzyć się
z zachowaniami bohaterów. Oceniam to jako dużą zaletę powieści. Czy przyjaźń wytrzyma próbę trudnych czasów?
Ten literacki debiut Pavola Rankova podoba mi się z jeszcze jednego powodu. Pokazuje od środka rzeczywisty wpływ najnowszej historii na kształtowanie się zachowań społeczeństw i narodów dotkniętych mocarstwowymi zapędami silnych sąsiadów. Dzięki temu czytelnik może porównać spojrzenie autora z punktem widzenia innych twórców poruszających podobne problemy1. To dobrze napisana powieść, co prawda prosta w formie, ale zachęca do refleksji i dalszych poszukiwań.
1 Zobacz też: 1. Viktor Horváth, Mój czołg, 2. Mariusz Surosz, Pepiki. Dramatyczne stulecie Czechów,
3. Ján Púček, Przez ucho igielne (sploty).